Adolescence və Byung-Chul Han. Yeniyetmələrin psxixoloji vəziyyətinin təhlili

Cəmiyyətin təlqinləri və təzyiqləri

Netflixdə son günlər haqqında çox danışılan “Adolescence” serialını bir gündə birnəfəsə izlədim. 4 seriyanın hər biri bir-birinə çox ustalıqla bağlandığından vaxtın necə keçdiyini hiss etmirsən. Film texnikaları, effektlər, birnəfəsə “oneshot” çəkilişlər və s. filmin populyarlığına təsir etsə də, düşünürəm ki, filmi ən çox məşhurlaşdıran cəmiyyəti ən çox düşündürən mövzuya, yəni yeniyetmələrin psixoloji vəziyyətinə aid olmasındadır. Psixoloji vəziyyətə təsir edən əsas amillər isə bugünün yeniyetməsinin kimlik axtarışı, sosial “mən”in təsdiqi, valideynlərinə münasibət, həmyaşıdları ilə olan münasibətlər, sevgi, dostluq, cəmiyyətin təlqinləri və təzyiqləridir.

Əslində, hardasa, sevindirən məqam odur ki, bir çoxlarımızın ölkəmizin ailə tərbiyə şəklini tənqid etdiyi bir vaxtda məlum olur ki, 2025-ci ildə çəkilmiş qərbin ən inkişaf etmiş dövlətinin gəncinin də problemi eynidir. Səbəb bizim şərqli, dünyadan irəlidə və ya geridə olmağımız deyil, dünyada süni və ya təbii təbliğ edilən axının elə dünyanın hər yerində eyni nəticələrə gətirib çıxarmasıdır.

Byung-Chul Han – Adolescence – David Marx

Ötən dəfə də Byung Chul-Han-ın fikirləri haqqında yazmışdım. Müəllif post-modern çağda cəmiyyətin psixoloji-sosial portretini və problemlərini çox ideal təsvir edir. İndi parallel olaraq David Marksın “Status and Culture – How our desire for social rank creates taste? Identity, art, fashion and constant change” kitabını da oxuyandan sonra sanki vəziyyət daha aydın hal alır. Bu arada müşahidələr və onlar arasında parallellər apararaq yeni bir fikir ortaya çıxarmaq, ən pis halda vəziyyəti daha yaxşı təhlil edə bilmək xüsusi zövq verir. Mənə elə gəlir ki, belə olanda bir insan olaraq yaşamaqla mövcud olmaq arasındakı yerimizi daha yaxşı dərk edirik.

Gəlin görək, Byung-Chul Han nə deyir?!

O deyir ki, müasir insan artıq “itaətkar subyekt” deyil, “özünü istismar edən “azad subyekt”dir. Bu insan özünü daim inkişaf etdirməli, rəqabətə davamlı olmalı və uğurlu görünməlidir. Serialda da yeniyetmələr özlərini sosial mediada, ailədə güclü və “uğurlu” göstərmək istəyirlər. Əgər buna hansısa formada nail olmasalar, güclü depressiyalar, özünəqapanma, özünü təcrid, intihar, hətta cinayətə səbəb ola bilir ki, serialda da bu mövzuya toxunulur.

Han “Şəffaflıq cəmiyyəti” (The Transparency Society) əsərində deyir ki, hər şeyin açıq, göstərilən, izlənilən olması intimliyi və sirrin gözəlliyini öldürür. İnsanlar özlərini göstərmək məcburiyyətində qalırlar. Bu hiss onlarda nəticədə tənhalığa, daxili dünyalarının yoxluğuna, daim özünü sübut etmə ehtiyacına gətirib çıxarır.

"Han deyir ki, əvvəlki dövrlərdə güc insana “sən etməməlisən” deyirdi (negativ güc), indi isə “sən edə bilərsən” deyir (pozitiv zorakılıq). Bu da insanı tükəndirir, çünki daim “nəyisə edə bilməli”dir."

Bu haqda daha öncə “Dayanmağı bacarmaq” adlı bir yazı da yazmışdım. Ən maraqlı odur ki, sistemin məcbur etdiyi davranışları bugünün dünyasında insanlar şəxsi azad seçimləri kimi qavradığından əslində sistem tərəfindən deyil, özləri tərəfindən özlərini istismar edir, zorakılıq edirlər.

Nəticəni ümumiləşdirsək, Hanın fikirləri ilə serial arasında dərin ideoloji bağ olduğunu görərik. Belə ki, bugünün gənclərinin onlardan gözlənilən uğur qarşısında tükənmişliyə düşmələri, sosial medianın yaratdığı süni şəffaflıq qarşısında “eyniliyin terrorundan” əziyyət çəkmələri, sirrli, gizli heç nə qalmaması, özünü tənqidin isə gənclərdə əksərən özünə qarşı qəddarlıq, zorakılıqla eyniləşdirilməsi hallarına gətirib çıxarır.

Marx da öz kitabında maraqlı bir nüansa toxunur ki, onu da bu serialdakı mövzu ilə parallel qoymaq olar. Kitabda deyilir ki, zövq, sosial status populyarlaşdıqca elit olmaqdan çıxır. Bu da nəticədə insanda psixoloji yorğunluq yaradır, insanlarda qəribə daimi yenilənmə, fərqlənmə ehtiyacı yaradır.

Doğurdanmı “üfürə-üfürə” böyüdülən bugünkü yeniyetmələr daha sağlam psixoloji vəziyyətdə böyüyür?

Filmdə 4-cü seriyada bir səhnə xüsusi ilə diqqətimi çəkdi. Məktəbli qızın öldürülməsində ittiham edilən Jamie-nin atası Eddy təxmini mətn olaraq belə deyir ki, mən uşaq olanda atam məni döyürdü. Hətta necə döydüyünü də təsvir edir. Davamı olaraq bildirir ki, mən artıq böyüyəndə söz verdim ki, mən övladımı  heç vaxt vurmayacam və vurmadım da. Əgər atam məni böyütdüsə, o deməkdirmi ki, övladım Jamie-ni də mən belə böyütdüm. Əslində özünə ritorik sual verir. Millenial dövrünün yetirməsi olan ata Eddie ailə tərbiyəsinin formasını sorğulayır. Doğurdanmı “üfürə-üfürə” böyüdülən bugünkü yeniyetmələr daha sağlam psixoloji vəziyyətdə böyüyür? Bəs O necə oldu ki, qatil oldu?!

Bəs nə etməli? Çıxış yolu nədir?!

• Han deyir ki, müasir insanın faciəsi onun özünü “bir layihə kimi” idarə etməsidir – sanki özünü optimizasiya etməli, inkişaf etdirməli, nəticə verməlidir. Serialda da gənclərin içində bu daxili “uğur təzyiqi” var. Biz görünmək yox olmağı seçməliyik. Arada yavaşlamalı, sakit olmalı, hətta uğursuz belə olmaqdan qorxmamalıyıq.

• O deyir ki, mədəniyyətin və mənanın yaranması üçün “mənasızlıq anları”na ehtiyac var. Hər şey mənalı olmalıdır deyə bir şey yoxdur. Mənasız, spontan şeylər də həyatın bir hissəsidir və olmalıdır. Bugünün gəncləri informasiya axınının içində boğulur.

• Gördüyün və hiss etdiyin şeyi dərhal paylaşma ehtiyacı daxili səssizliyi öldürür. Daxili səssizlik isə təbiətlə təmas, texnologiyasız anlar, saatlar, bəlkə də bir gün, bol müzakirə, ünsiyyət deməkdir. Ailəmiz, sevdiklərimizlə daha çox emosional bağ, xatirələr formalaşdırmaq, fiziki varlığımızı hiss etdirmək də çıxış yollarından biridir.

• Sosial media yaxınlığı imitasiya edir, amma yaşatmır. Hazırkı vəziyyət eyni zamanda valideynlərdən güclü dinləyici olmağı tələb edir.

• Daha az nəticə, daha çox proses – proses nəticə adamları haqqında əvvəlki yazılarımda xeyli şərh vermişəm. Gedişat da onu göstərir ki, nəticə insanları daha az xoşbəxt olur, nəinki proses. Həyatımız daha çox prosesdə keçdiyindən prosesi özümüz üçün xoşbəxt anlarla doldursaq, həyatımızın əksər hissəsində özümüzü daha yaxşı hiss edəcəyik. Həmişə nəticə olmaya bilər. Bu səndən asılı olan, olmayan səbəblər də ola bilər. Amma prosesi gözəl etmək çox hallarda səndən asılıdır.